Gedicht: Alexis de Roode
Verslag: Dorien Dijkhuis

Nachtwacht

Ze werd geboren in de laatste oorlogszomer
en kroop heelhuids de hongerwinter uit.
Dat haar moeder uit Oostenrijk kwam,
daar kon ze toch niets aan doen.
Er was een echtgenoot, heel eventjes.
Ze werd een Heilsoldaat en bleef het.

En ergens begonnen stemmen te spreken.
Als binnen niet aansluit op buiten
wil je de deur soms liever sluiten,
het verborgen leven is zichzelf genoeg.
De oude vrienden raakten op afstand,
maar Jezus bleef. En Jipje en Winni.

Lief en in de war. Dichter bij de dood
eenvoudig en eerlijk als een kind.
In het ziekenhuis werd ze ieders lieveling.
Ze zong en bad en schonk weg wat ze had.
Ze borduurde de Nachtwacht na,
die mocht naar het Rijksmuseum.

’s Nachts als de stemmen scholden
en haar kinderen in de schoenen schoven
miste ze de poezen en de steun van Riet.
Bij Kruidvat kocht ze kattensnoepjes
in drie smaken: zalm, kip-kaas, octopus,
voor als ze weer naar huis zou mogen.

Ze dacht nog niet dat ze ging sterven.
Onze Lieve Heer had het te druk voor haar,
hij wilde haar nog niet hebben.
Tot hij ten slotte toch tijd voor haar maakte.
Nu is ze naar huis, naar wie op haar wacht –
“als een kaarsje brandend in de nacht”.

Alexis de Roode, 24 maart 2022

Op vrijdagmiddag komt er een mailtje binnen van de gemeente: in het Antonius Ziekenhuis in Leidsche Rijn is op zevenenzeventigjarige leeftijd mevrouw Hendrikje Jacoba Maria Apperloo overleden. Voor zover uitvaartondernemer Enid van Schagen van PCB Uitvaartzorg heeft kunnen nagaan, is er geen partner, zijn er geen kinderen en valt er met het enige contact van mevrouw Apperloo waarvan men in het ziekenhuis op de hoogte was geen contact te leggen. Het zal dus een Eenzame Uitvaart worden.

Alexis de Roode meldt zich als Dichter van Dienst. Speurend naar informatie om het gedicht te kunnen schrijven, belt hij met de uitvaartondernemer en het ziekenhuis. Hij krijgt onder andere Ramon Goossen aan de lijn. Hij is geestelijk verzorger bij het Antonius Ziekenhuis en heeft mevrouw Apperloo tijdens de laatste maanden van haar leven geestelijk bijgestaan. Volgens hem was ze een warme hartelijke vrouw, maar wel met een psychiatrische achtergrond waardoor ze soms ook in de war was. Met de informatie die hij her en der krijgt, zet hij zich aan het gedicht.

Op donderdag 23 maart schijnt de zon. Begraafplaats St. Barbara baadt in het licht. Sinds de vorige keer dat we hier voor een Eenzame Uitvaart waren, zijn de bomen en de struiken uitgelopen. Alles barst van het nieuwe blad. Als Alexis en ik elk met een bosje bloemen de poort van de begraafplaats doorstappen, is het daar niet leeg, zoals meestal met Eenzame Uitvaarten, maar staat er een groepje mensen te wachten op de kist.

Alexis herkent geestelijk verzorger Ramon Goossen. De anderen, drie dames en een heer, zijn gekleed in het uniform van het Leger des Heils. Alexis wist dat er mogelijk iemand van die organisatie zou komen. Al bellend had hij een link tussen mevrouw Apperloo en het Leger des Heils ontdekt. Alexis was degene die het Leger eerder deze week op de hoogte gebracht had van haar overlijden. Maar dat er vier afgezanten zouden komen, dat had hij niet verwacht.

Als we traag achter de kist aan lopen en op zachte toon kennismaken met de overige begrafenisgasten, komen we erachter dat mevrouw Apperloo zelf ook haar hele leven ‘heilsoldaat’ is geweest: officier. Ze heeft veel gedaan voor het werk van Majoor Bosshardt in Amsterdam. De aanwezige heilsoldaten hebben haar allen goed gekend en veel met haar gewerkt. Eén van hen, mevrouw Paula Steeksma, was veertig jaar lang heel goed met haar bevriend. Ze zagen elkaar iedere zondag totdat mevrouw Apperloo onder invloed van een vriendin met dezelfde psychiatrische problematiek onlangs naar Cockengen verhuisde waar ze afgesneden raakte van haar sociale contacten. Paula Steeksma raakte haar tot haar verdriet uit het oog. Ze had niet eens meer een adres. Ze kan nog amper bevatten dat haar vriendin er niet meer is. En ook niet dat ze een gemeentelijke uitvaart en geen gewone begrafenis krijgt. ‘Ik snap er niks van’, zegt ze zacht. ‘Hennie is altijd goed verzekerd geweest. Ze heeft haar hele leven premie betaald. Hoe kan dit nou?’

Eenmaal bij het graf waar de kist zal worden neergelaten blijken we amper met zijn allen op het pad te passen. Op dit deel van het kerkhof, ook wel het ‘armenveld’ genoemd, zijn de paadjes smal. Maar het voelt goed om met zoveel mensen te zijn. Het is toch altijd wat we hopen zodra er een melding voor een Eenzame Uitvaart komt: dat de uitvaart toch niet eenzaam blijkt te zijn. Wat het óók anders maakt dan anders is dat Ramon Goossen een liturgie heeft gemaakt. Hij deelt de blaadjes uit. Zelf noemt hij het klein en bescheiden, maar dat er hier bij het graf toch een ‘dienst’ is en warme woorden worden gesproken, voelt warm en groots. Dit is hoe troost voelt.

In een persoonlijk verhaal roept hij de laatste drie maanden van het leven van Hennie Apperloo in herinnering. Haar vertrouwen in God, haar gastvrijheid en gulheid en haar liefde voor zingen. Er volgen een gebed en een Bijbellezing uit Johannes 6. Daarna leest Alexis het gedicht voor dat hij heeft geschreven. Hij verontschuldigt zich bij voorbaat voor de gebrekkigheid ervan: in het afgelopen half uur is hij zoveel méér te weten gekomen over het leven van Hennie Apperloo dat hij het gedicht het liefst zou willen herschrijven, wat hij later ook zal doen. Desondanks zijn zijn regels mooi en troostrijk.

Majoor Gerda Bos neemt het woord. Zij heeft Hennie goed gekend en nauw met haar samengewerkt. Ze vertelt over die vriendschap, over de slechte tijden die Hennie vanwege haar psychiatrische achtergrond heeft gekend, maar ook over haar grote bijdrage aan de samenleving als heilsoldaat.

Als ze is uitgesproken sprenkelt Ramon Goossen met een grote zwarte kwast weiwater over de kist en bidt om zegen over het graf. Aarde tot aarde, stof tot stof, as tot as. In de naam van de Vader, de zoon en de Heilige geest.

Samen zeggen we het Onze Vader. Ramon vertelt over het lied dat Hennie Apperloo zo dierbaar was. Ze kon in de laatste weken van haar leven amper nog praten, laat staan zingen, maar toen Ramon de laatste keer bij haar was en het lied aan haar bed voor haar zong, was ze in staat de tekst met hem mee te spreken. Ramon had het willen oplezen, maar de heilsoldaten zetten in: mijn God is waarlijk God voor mij. Het klinkt breekbaar en krachtig tegelijk op de verder stille begraafplaats die na het lied nog stiller klinkt.

Wanneer we een voor een afscheid hebben genomen, praten we nog wat na. Paula Steeksma slikt haar verbijstering weg over het feit dat haar vriendin een gemeentebegrafenis heeft gekregen. ‘Dan ben je zo lang heilsoldaat geweest…’, zegt ze. ‘Hennie had een uitvaart in de kerk verdiend. Met alles erop en eraan. En met een heleboel mensen. Ze was erg geliefd.’

Toch is iedereen ook blij dat de uitvaart niet ‘eenzaam’ was, zoals aanvankelijk werd gevreesd.

‘Het was dan wel sober, maar toch ook waardig’, besluit majoor Bos. Ze geeft Paula Steeksma een arm, die zich heeft omgedraaid naar de uitgang. Together we’re one, staat er op de rug van haar Leger des Heils-uniformjas. Samen lopen ze terug naar de auto.

Dorien Dijkhuis

Eenzame Uitvaart 14 februari

Dichter van dienst: Jan van der Haar
Verslag: Dorien Dijkhuis

Geen rococo

U heeft zich weinig willen laten kennen.
U droeg een bril om de wereld te zien.
Dat de wereld u bekeek stond u niet aan.
Ik ken uw naam, maar niet veel meer.

U werd als Renée Schwarz geboren
op 8 oktober 1949 in Wenen: een lief
klein meisje dat veel gehuild heeft.
U was daarin een baby als alle anderen.

U bent groot geworden, volwassen, maar
u bleef klein van postuur. U emigreerde
van Oostenrijk naar Utrecht, woonde in
een vesting aan het Smakkelaarsveld.

Er was één iemand die u na stond en als
contactpersoon fungeerde toen u op kamer
4 lag in het hospice. Na uw dood trok die
zich terug. Uw dossier mocht niet geopend.

Familie had u niet en u wilde geen rococo.
U wilde geen uitgeleide uit het hospice.
U was klein, maar wilde zich groot houden.
U was flink en sterk en stelde daar eer in.

U heeft uw leven geleid zoals u dat wilde.
Toen de dood onafwendbaar bleek, heeft
u zich grootmoedig overgegeven, maar niet
dan na zelf het moment ervoor te kiezen.

Op 10 februari 2022 bent u naar de dood
begeleid. U was toen goddank niet alleen.
Al te lang bent u dat geweest. Misschien
wel omdat u heel goed in alleen zijn was.

U heeft zich niet willen laten kennen, maar
gekozen voor een weldadige, anonieme rust.
‘Geen rococo,’ heeft u gezegd. Daaruit sprak
uw stijlgevoel. Dat was veelzeggend genoeg.

Jan van der Haar
(14 februari 2022)

Eenzame Uitvaart van mevrouw Renée Schwarz

Op donderdagmiddag krijgen we een telefoontje van Simone van SENS Uitvaarten. Zij wil eens informeren hoe een Eenzame Uitvaart in zijn werk gaat. Haar bereikte namelijk het verzoek voor de uitvaart van een 73-jarige dame zonder verdere familie of andere nabestaanden: mevrouw Renée Schwarz, overleden op 10 februari in StadsHospice Utrecht. Een uitvaartverzekering is er niet, dus is de gemeente Utrecht in eerste instantie verantwoordelijk voor de financiële afwikkeling.

Gek genoeg bereikt het verzoek voor een Eenzame Uitvaart ons niet via de gemeente, ook niet in de dagen erna. Maar dat hier sprake is van eenzaamheid, is voor iedereen wel duidelijk: er is niemand die de begrafenis zal bijwonen. De bevestiging komt vrijdag: er is echt niemand gevonden, dus wordt het een Eenzame Uitvaart. Jan van der Haar meldt zich als Dichter van Dienst.

Er is weinig tijd. De begrafenis is maandagmiddag al. Maar hoe schrijf je een gedicht op maat als je helemaal niets van iemand weet? Hoe bewijs je iemand laatste eer als je geen idee hebt wie ze bij leven is geweest? We weten alleen dat mevrouw Schwarz in 1949 geboren werd in Wenen, in de loop van haar leven naar Utrecht kwam en daar een paar dagen geleden overleed in het StadsHospice Utrecht na euthanasie. We bellen het StadsHospice en een contactpersoon die de afgelopen maanden voor mevrouw gezorgd heeft, maar die niets met de uitvaart te maken wil hebben en ook niet van plan is die bij te wonen. Maar nergens wordt opgenomen en niemand belt terug.

Het wordt weekend. Bij het hospice neemt eindelijk een vrijwilliger op die niets wil zeggen uit ‘respect’ voor de overledene. Jan praat als Brugman om hem te verzekeren van het feit dat we allemaal hetzelfde willen: respect betuigen met speciaal voor mevrouw Schwarz geschreven woorden, middels een gedicht een monument oprichten voor haar leven om zo respectvol mogelijk afscheid te nemen van een unieke persoon. Maar het helpt allemaal niks. Dus zet Jan zich op zaterdagmiddag aan het dichten met de summiere info die hij heeft.

‘Geen rococo’, mailt hij zaterdagavond. Hij werkt nog aan het gedicht, maar hij heeft de titel al. Het blijkt een uitspraak van mevrouw zelf te zijn geweest. Een kort en bondig antwoord op de vraag hoe zij haar uitvaart zelf voor zich zag.

Op maandag glanst het asfalt van de regen, maar de zon schijnt als ik naar Daelwijck fiets waar de uitvaart plaats zal vinden. Bij gebrek aan open bloemenzaken race ik langs de supermarkt. Het is Valentijnsdag, dus valt er slechts te kiezen tussen met roze poeder bestoven gerbera’s, overdadige glitterboeketten of rozen in hartjesfolie. ‘Geen rococo’, zingt het door mijn hoofd. Ik kies voor de rozen, laat de verpakking achter in de winkel en herschik de bloemen tot een sober en ingetogen boeket.

Op Daelwijck is het druk. Op een veld vlakbij de ingang staan tientallen mensen rond een graf. Ergens anders stalt iemand een berg broodjes en koffiekannen uit op een paar statafels. In een van de tussenpaden: mensen die elkaar droef begroeten, elkaar bemoedigend op de schouders kloppen.

Jan is er al. Hij zit in de zon. Hij is nog wat confuus van het telefoontje dat hij vanmorgen kreeg van de contactpersoon en vriendin van mevrouw Schwarz waarmee we het hele weekend contact hebben proberen te leggen. Waarom ze precies belde weet hij eigenlijk niet. Ze had onze eerdere oproepen overduidelijk genegeerd, was nog steeds niet van plan naar de begrafenis te komen en wist bovendien dat het gedicht al af was. Desondanks stortte ze een enorme hoeveelheid informatie over Jan uit. Dat mevrouw Schwarz was opgegroeid in een welgesteld gezin. Dat ze balletdanseres en biochemicus was geweest. Dat het grootste deel van haar familie omgekomen was in de Tweede Wereldoorlog. Dat ze haar man, die in 2013 overleed, als haar familie beschouwde. Dat er sinds zijn dood wel eenzaamheid in haar leven was geslopen, maar dat ze desondanks contacten onderhield en niet per se eenzaam was, althans niet in de zielige zin van het woord. Dat ze ongeneeslijk ziek werd nadat door een medische fout de diagnose darmkanker gemist werd. Dat ze daar vreselijk boos over was. En dat ze haar eigen dood regisseerde door om euthanasie te vragen toen de huisarts haar vertelde dat het alleen mogelijk was haar leven te rekken: dat van redden geen sprake meer zou zijn.

Simone van SENS komt de hoek om met de baar. Twee medewerkers vergezellen haar aan weerszijden van de blankhouten kist waarop sober, maar troostrijk, twee lichtpaarse anemonen liggen. Voorop gaat een gastheer van Daelwijck en Jan en ik sluiten de ‘stoet’ af. Wat is het toch altijd treurig om een overledene met zo weinig mensen te vergezellen naar de laatste rustplaats. Altijd is er de hoop dat toch iemand aansluit. Even denk ik dat dat ook gebeurt, maar de vrouw slaat af naar een ander pad.

Zwijgend lopen we naar het achterste veld. Het graf is al open. Het is een dubbel graf, zoals alle graven op dit veldje. Als de kist is afgedaald, leest Jan zijn gedicht.

‘Geen rococo,’ heeft u gezegd. Daaruit sprak / uw stijlgevoel. Dat was veelzeggend genoeg.

Als Jans laatste woorden zijn weggestorven, buigen we naar de kist en werpen elk een schep aarde in de kuil. We praten nog even na met Simone en lopen dan langzaam terug naar de uitgang. Er zijn nog zoveel vragen onbeantwoord. Waarom heeft mevrouw Schwarz bijvoorbeeld wél haar dood geregisseerd door voor euthanasie te kiezen, maar nam ze níet de regie over wat er daarna met haar lichaam zou gebeuren?

Filosoferend over de dood, nog steeds in het duister tastend over wie mevrouw Schwarz nu precies was en of ze onze aanwezigheid eigenlijk wel gewaardeerd zou hebben, lopen we terug naar de fietsen.

De zon schijnt nog steeds. Achter de begraafplaats raast het verkeer over de Zuilense Ring.

Een totale onverschilligheid ten aanzien van wat er na de dood met je lichaam gebeurt, of het begraven wordt of gecremeerd, waar dat zal zijn en of er mensen bij aanwezig zijn, past eigenlijk wel bij een biochemicus en balletdanseres, besluiten we. Voor iemand die haar leven in het teken heeft gesteld van een levend lijf en levende cellen, hebben dat lichaam en die cellen na de dood immers geen enkele betekenis meer. Het doet er allemaal niet meer toe. Zoiets. Dat is op de een of andere vreemde manier toch een troostrijke gedachte.

Dorien Dijkhuis

Dichter van dienst: Dorien Dijkhuis
Verslag: Ruben van Gogh

voor J.P. Vlieland

eerst was er slechts een beeld waarop u (bent u dat?)
met een Jumbotas uw huis uitloopt, uw gezicht
door Google Streetview uitgewist, een onbekende
dood in bed en niemand die u kent of mist

toen bleek uw leven rijker dan gedacht
er was een baan, een vriendenkring, een netwerk
dat verdrietig is, verhalen dat u veel van geschiedenis
af wist, gezworven heeft, een opleiding, dat u
met vrienden ’s zomers graag naar Zandvoort ging

waar je je oor te luister legt, steeds wordt er
van uw hart verteld, uw hart dat 55 jaar de maat
aangaf, waarin voor iedereen een plekje was:
cliënten van de verzekering waar u zelfs na uw werk
nog tijd voor had, patiënten in de GGZ, een dochter
die u liefhad maar niet zag, de fietsenstalling
waar u gastheer was
een van de besten die de stad ooit had

ik denk aan wat u zei, ooit, in een interview – u werkte
op de Zadelstraat – u droomde van een wereld waarin
ieder telt, iedereen elkaars gelijke is en dat u mensen
missen kon, zich zorgen maakte als u vaste klanten
lange tijd niet zag, de dame die u voor uw
gastheerschap bedankte met een taart

ik weet nu dat u niet eenzaam was, dat u liefhad
en werd liefgehad, dat wij hier staan en straks
een vrouw een brief zal lezen aan uw graf

meneer Vlieland, rust u zacht
JP, bedankt dat u er was

Dorien Dijkhuis

(01/12/2021)

Een Eenzame Uitvaart die dat niet had moeten zijn

De laatste Eenzame Uitvaart van 2021, op 1 december, had geen eenzame uitvaart hoeven zijn. Enkele weken daarvoor was er al een “Geenzame Uitvaart” geweest: een aangemelde Eenzame Uitvaart, waarbij overledene bij leven zo duidelijk aan alles en iedereen te kennen had gegeven dat hij niemand, maar dan ook echt helemaal niemand, bij zijn uitvaart wilde hebben, dat we daar gehoor aan hadden gegeven. Nu waren we, ondergetekende (RvG) en dichter van dienst Dorien Dijkhuis, er wel bij, op een buiige, kille ochtend. Maar we waren niet alleen.

De melding was enkele dagen daarvoor binnengekomen en leek ogenschijnlijk een ‘reguliere’ Eenzame Uitvaart te worden: een uitvaart waarbij er ‘niemand anders en anders niemand’ dan de uitvaartbegeleiders, een dichter en een verslaglegger aanwezig zullen zijn. Geen nabestaanden, geen familie, geen vrienden, geen kennissen. Er was een zus, die het regelen van de uitvaart niet op zich nam en niet aanwezig zou zijn. Er was een dochter, waar vanaf jonge leeftijd geen contact mee was. Kortom, het globale beeld van iemand die een beetje verloren is geraakt in de samenleving en/of zichzelf, zoals we wel vaker tegenkomen bij een Eenzame Uitvaart. Wel was er melding van een foto, die deed vermoeden dat meneer werkzaam was (geweest) bij een fietsenstalling.

Er waren verder zo goed als geen gegevens beschikbaar over meneer, vanwege de wet op AVG mogen instanties geen informatie delen, zo ook de gemeente zelf. Al geldt deze wet voor ‘levende personen’. We zaten, zoals vaker bij een Eenzame Uitvaart, wat informatie betreft,  met lege handen, totdat Dorien Dijkhuis in een gesprek met de uitvaartondernemer toevallig een ‘roepnaam’ van meneer te horen kreeg. Onder die naam bleek hij op Facebook te zitten, daar ‘vrienden’ te hebben en er bleek zelfs een vriendin te zijn, en bovenal: hij was gewoon in dienst van de gemeente zelf — bij U-Stal, de fietsenstalling!

Uit contact met zijn Facebook ‘vrienden’ en collega’s van U-stal, die niet ingelicht werden door hun werkgever en geschokt reageerden, kwam een warme, soms overbetrokken persoon naar voren: gekend en geliefd (zij het misschien oppervlakkig) bij velen. Dan verwacht je in normale situaties bij een begrafenis een redelijk gevulde aula en enkele van tranen vergezelde speeches — als de mensen er maar van geweten hadden.

Zijn vriendin had de laatste maanden voornamelijk telefonisch contact met hem gehad, vanwege de Corona-beperkingen en wat wrevel over het wel (zij) of niet laten vaccineren (hij), maar was 24 jaar zijn geliefde geweest. Vanwege haar gezondheidsconditie gaf zij aan zo vroeg (9u) niet naar de Uitvaart te kunnen komen, zij zou in de  middag wel naar het graf gaan en daar een brief voorlezen.

Toen Dorien en ik op Begraafplaats Barbara aankwamen was het koud en regende het. De vriendin van de heer Vlieland was het, in gezelschap van een begeleidster, toch gelukt te komen. Ook de directeur van U-Stal bleek aanwezig, en had een directe collega van Vlieland meegenomen. En zo, in een klein gezelschap, liepen we door plassen en modder naar het stille hoekje waar de begrafenissen van gemeentewege plaatsvinden. De brief uit het gedicht werd nu vooraf gelezen door de vriendin van Vlieland en ook Dorien las haar gedicht met, gelukkig, toch meer toehoorders dan verwacht. Maar hoeveel hadden dat er kunnen zijn, en eigenlijk moeten zijn?

Een week later hoorden we via de collega van U-stal die er wél was geweest dat er nog veel meer collega’s hadden willen komen, maar zij hadden er geen vrij voor kunnen krijgen. Kortom: het was een Eenzame Uitvaart die niet eenzaam had hoeven en moeten zijn.

Ruben van Gogh